El yaralanmaları kazalar, iş yaralanmaları, yanık, şiddet olayları, kendini yaralama gibi pek çok sebeplerle ortaya çıkabilir. El yaralanmalarının yarattığı olası sakatlıklar ve işten kalma nedeniyle hem sosyal hem de ekonomik yükü fazla olan bir yaralanma grubudur.
Rehabilitasyon disiplini içinde el ve koldaki tendon ve sinir yaralanmaları sonrası rehabilitasyon ayrı ve önemli bir alandır. Bunun nedeni kol ve eldeki yaralanmalara ameliyat veya travma sonrasında zamanında müdahale edilmemesi durumunda sakat bırakıcı sonuçlar oluşabilmesidir. Erken dönemde uygun splint ve egzersiz yaklaşımları ile tamir edilmiş dokuları korumak, ama hareketi devam ettirmek mümkündür. Ameliyat sonrası 3-5. günde başlanan rehabilitasyon süreci 12. hafta işe dönüşe kadar devam etmektedir.
El ve kolda tendon (kiriş) yaralanmaları Genellikle kesici delici aletlerle veya ezilme şeklinde olan yaralanmalarda eğer tam kesi olmuşsa cerrahi olarak tamir yolu izlenir. Ameliyat sonrası özellikle bazı bölgelerde dikilen kirişler etraf dokuya yapışma eğilimi olduğundan erken bir dönemde kirişin kopmadan kendi oluğu içinde kaydırılması gerekir. Erken yapılan bu kaydırma işlemi tamir edilen bölgedeki bağ dokunun daha sağlıklı ve düzgün bir yapılanma ile iyileşmesini sağlar.
Elde hangi bölge yaralanmalarının sonuçları daha kötüdür?
Elde iç tarafta (avuç içi tarafında) parmakların olduğu bölgede, dış tarafta (elin sırt bölgesi) bilekle parmaklar arasındaki bölgelerdeki yaralanmaların cerrahi sonrası sonuçları daha kötüdür. Bu sebeple özellikle bu bölge yaralanmalarında ameliyat sonrası 3. Günde rehabilitasyona başlanmalı, uygun ortez uygulaması ile kiriş koruma altına alınarak hareketlere başlanmalıdır.
Elde sinir yaralanmaları rehabilitasyonu
Eli etkileyen 3 önemli sinir vardır: median, ulnar ve radial sinirler. Bu sinirler kesilme, kırık veya çıkıklar sonrası, ezilme, bası altında kalma gibi pek çok nedenle hasara uğrayabilir.
Ulnar ve median sinirler elin iç yüzündeki kasları ve cilt bölgesini beslerler.
Median sinir özellikle ilk 3 parmağın ince becerilerini gerçekleştiren kasları besler. Bu nedenle kesilmesi durumunda ortaya çıkan kas güçsüzlüğü oldukça önemli fonksiyon kayıplarına neden olur. Hasta düğme ilikleyemez, küçük objeleri sıkıştıramaz, anahtar tutmakta zorlanır. Ulnar sinir ise özellikle kavrama işlerini gerçekleştiren kasları besler. Bıçak tutma, bardak tutma, anahtar tutma, çekiç gibi sağlı aletleri tutma zorlaşır.
Radial sinirin kesilmesi, durumunda bilek ve parmaklar yukarıya kaldırılamaz, düşük el denen tablo ortaya çıkar. Median ve ulnar sinire göre yarattığı fonksiyon kaybı daha azdır ama örneğin bardak tutmak için parmaklarını açma işlemini yapamaması gibi durumlar fonksiyonları olumsuz etkilemesine neden olur. Çünkü elin her türlü ince becerisi bileğin bir miktar yukarı kaldırılmasıyla gerçekleşir.
Bu 3 büyük sinirin yaralanmasında el 3 hafta uygun pozisyonda sabitlenir. Sonrasında rehabilitasyona başlanır. Tedavi sırasında ve sonrasında sinir iyileşmesi tamamlanana kadar destekleyici ortezler kullanılmaya devam edilir. İlk aşamada sinir iyileşmesi ve etraf dokulara yapışmaması için çaba gösterilir, birlikte etkilenen kasların güçlendirilmesi ve etkilenen cilt alanındaki hissizliğin azaltılmasına yönelik rehabilitasyon programı uygulanır.
Sinir iyileşmesinde izlem kiriş yaralanmalarına göre genellikle daha uzun olur. Geçen sürede muayene ile sinirin durumunun izlenmesi, EMG tetkiki ile sinir iyileşmesinin hangi aşamada olduğunun tespit edilmesi iyileşmenin geciktiği durumlarda tedavinin tekrar gözden geçirilmesi için çok önemlidir.
Çocuklarda El yaralanmaları
Çocuklarda hem tendon hem de sinir yaralanmalarında sonuçlar yetişkinlere göre daha iyidir. Rehabilitasyon sırasında eklem hareket açıklığının korunması ile ilgili kurallara uyamama veya tekrar yaralanma riski nedeniyle çocuklarda elin veya kolun sabit tutulması biraz daha uzun tutulur. Özellikle tendon yaralanmaları sonrası erken rehabilitasyon metodları uygulanmaz. Buna rağmen çocukların yara iyileşmesi ve kan dolaşımı daha iyi olduğundan, ayrıca çocukların yeni durumlara beyinsel adaptasyonu daha iyi olduğundan fonksiyonel sonuçları genellikle oldukça iyi olur.
El yaralanmalarında dikkat edilecek hususlar
Tendon (kiriş) yaralanmalarında en önemli sorun tendonun koparılmadan kaydırılmasıdır. Bu nedenle hasta, doktor, terapist arasında dikkatli bir iletişimle egzersizlerin sürekliliği sağlanmalıdır. Hasta önerilen miktar ve açılarda elini çalıştırmalı ve kullanmalıdır. Erken ve gereğinden fazla hareket tendonu hasarlamakla beraber uzun süre düzenli egzersiz yapılmaması ve elin kullanılmaması da fonksiyonel sonuçları olumsuz etkiler.
Sinir yaralanmalarında ise rehabilitasyona sinir dayanıklılığı gerçekleştiğinden sonra başlandığı için kopma fazla sorun olmamakla beraber etrafa olan yapışıklığın önlenmesi şarttır. Yapışıklık sinirin iyileşirken iyi organize olmasına engel olduğundan iyileşmeyi bozar. Özellikle ulnar ve median sinirler yoğun duyusal (hissetmeyi sağlayan) lifler taşıdığı için elin iç yüzünde histe azalma veya tamamen hissetmeme durumu olabilir. Bu durumda hastanın sıcak, ateş, kesici aletlerden uzak durması veya elinde yapabilecek güç varsa günlük işlerinde elini çok dikkatli kullanması ek yaralanmalardan korunma açısından çok önemlidir. Ayrıca sinir beslenmesi açısından zayıf olan cillte zamanla meydana gelen değişiklikler nedeniyle enfeksiyon ve hasarlanma riski de fazla olduğundan elin temizliğine, düzgün nemlendirilmesine, sıyrık çiziklerden korunmasına da ihtiyaç vardır.
El parmaklarının duyusunu sağlayan parmak (digital) sinirler yukarıda bahsedilen rehabilitasyon yöntemlerinin biraz dışında kalır. Çünkü bu sinirler parmakta genellikle tendon ile birlikte yaralandığından daha çok tendon rehabilitasyonu programlarına uyularak tedavi edilir. Parmak sinirleri sadece duyusal (hissi sağlayan) sinirler olduğundan iyileşme potansiyelleri diğer büyük sinirlere göre daha iyidir. İyileşmeme durumunda parmakta güçsüzlük gelişmez sadece duyu kusurları kalır.
El yaralanmalarında işe dönüş
Yaralanmanın tipine, etkilenen dokulara, tedavi sürecinde ek problemler çıkıp daha fazla cerrahi tedaviye ihtiyaç duyup duymamaya göre değişmekle beraber sürecin sorunsuz işlediği hastalarda rehabilitasyon süreci 12 hafta olup bu sürenin sonunda hasta işine dönebilir. Kişinin günlük yaşam aktiviteleri ve mesleksel aktiviteleri aslında elin fonksiyonel bir şeklide çalışasını sağladığından iyileşmeyi daha da kolaylaştırır. Uzun süre hareketi kısıtlanan, belki ağrılı bir süreçten geçen el ve kol sinir yaralanması olmasa bile zamanla güçsüzleşir. Bu güçsüzlük için rehabilitasyon sırasında güçlendirme egzersizleri zaten yapılmakla birlikte engeli olmadığı sürece hastaların normal yaşantılarına dönmesi uygundur.
El ve parmak kırıkları
El ve parmak kemikleri ne yazık ki oldukça sık görülen kırık tipleridir. Trafik kazası, iş kazası gibi travmatik olayların yanı sıra vurma gibi şiddet eylemlerinde de sıkça kırık gelişebilir. El ve parmak kırıklarında kırığın özelliklerine göre bir ortopedik el cerrahı tarafından yapılan müdahale ile (ameliyat veya alçı ile sabitleme)öncelik kırık stabilize edilerek iyileşmesi beklenir. Kırık iyileşmesini takiben rehabilitasyona başlanır. Dolayısıyla kırık ile beraber tendon veya sinir yaralanması gibi bir durum olsa bile yukarıda bahsedilen erken rehabilitasyon metotları uygulanamaz ve kırığın iyileşmesine göre egzersizlere başlanır.
